Maratha Military Landscapes of India UNESCO heritage recognition : भारताची समृद्ध ऐतिहासिक परंपरा अनेक महत्त्वपूर्ण वारशांनी भरलेली आहे. त्यातील एक ठळक आणि अभिमानास्पद अध्याय म्हणजे छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या किल्ल्यांची भव्य साखळी. या किल्ल्यांचे ऐतिहासिक, सांस्कृतिक आणि लष्करी महत्त्व केवळ महाराष्ट्रापुरते मर्यादित नव्हते, तर ते भारतीय स्वराज्य आणि आत्मभिमानाचे प्रतीक बनले होते.
२०२५ मध्ये युनेस्कोने “Maratha Military Landscapes of India” या शीर्षकाखाली या १२ महत्त्वपूर्ण किल्ल्यांना जागतिक वारसा स्थळाचा दर्जा दिला. ही घटना महाराष्ट्रासाठी, मराठी जनतेसाठी आणि भारतीय वारशासाठी अभूतपूर्व आहे.
Maratha Military Landscapes of India UNESCO heritage recognition
युनेस्कोचा जागतिक वारसा स्थळ काय असतो?
- UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) ही संस्था जगभरातील ऐतिहासिक, सांस्कृतिक आणि नैसर्गिक स्थळांना जागतिक दर्जा देते.
- असे स्थळ संपूर्ण मानवजातीसाठी सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून मौल्यवान मानले जातात.
- जागतिक वारसा स्थळ म्हणून मान्यता मिळाल्यानंतर त्या ठिकाणांचे संरक्षण, संवर्धन व पर्यटन विकासासाठी विशेष धोरणे तयार होतात. Maratha Military Landscapes of India UNESCO heritage recognition
“Maratha Military Landscapes” काय आहे?
ही संकल्पना छत्रपती शिवाजी महाराज आणि मराठा साम्राज्याच्या लष्करी रणनीतीच्या प्रतीकात्मक ठिकाणांची एक साखळी आहे. यामध्ये महाराष्ट्र व तामिळनाडूतील अशा १२ किल्ल्यांचा समावेश आहे जे ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाचे आहेत.
कोणते आहेत हे १२ युनेस्कोने मान्यता दिलेले किल्ले?
महाराष्ट्रातील ११ किल्ले: Maratha Military Landscapes of India UNESCO heritage recognition
- शिवनेरी (पुणे): शिवाजी महाराजांचा जन्मस्थळ, मजबूत संरक्षण व जलव्यवस्था.
- राजगड (पुणे): महाराजांची पहिली राजधानी, व्यूहात्मक रचना.
- रायगड (रायगड): छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक येथेच झाला.
- प्रतापगड (सातारा): अफझल खानाचा वध, घनदाट जंगलात वसलेला अभेद्य गड.
- लोहगड (लोणावळा): व्यापारी मार्गावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी.
- पन्हाळा (कोल्हापूर): राजकीय व लष्करी महत्त्वाचा, मोठे क्षेत्रफळ.
- सल्हेर (नाशिक): उंचीचा किल्ला, मुघल-मराठा लढाईचे साक्षीदार.
- सिंधुदुर्ग (कोकण): समुद्रात बांधलेला जलदुर्ग, नौदलाचे मुख्य ठिकाण.
- सुवर्णदुर्ग (रत्नागिरी): किनाऱ्यावरचा जलदुर्ग.
- विजयदुर्ग (सिंधुदुर्ग): गुप्त बोगदे, सागरी नियंत्रणासाठी.
- खांदेरी (मुंबई): बेटावरील जलदुर्ग, नौदलांसाठी महत्त्वाचा.
तामिळनाडूतील:
- गिंजी किल्ला (Gingee Fort): दक्षिण भारतात मराठा लष्करी उपस्थितीचे उदाहरण. Maratha Military Landscapes of India UNESCO heritage recognition
युनेस्कोची मान्यता कशी मिळाली?
प्रस्ताव आणि प्रक्रिया:
- भारत सरकारने २०२४ मध्ये या किल्ल्यांना युनेस्को यादीत समाविष्ट करण्यासाठी औपचारिक प्रस्ताव दिला.
- ICOMOS या आंतरराष्ट्रीय सल्लागार संस्थेने प्राथमिक निरीक्षण केल्यानंतर काही त्रुटी दाखवल्या होत्या.
- भारताने सविस्तर उत्तर देऊन त्या निरसन केल्या.
मतदान आणि निर्णय:
- ४७व्या युनेस्को अधिवेशनात २० देशांनी मतदान केले.
- यामध्ये १८ देशांनी भारताच्या बाजूने मतदान केले आणि अखेर ही मान्यता देण्यात आली.
मराठा किल्ल्यांची वैशिष्ट्ये Maratha Military Landscapes of India UNESCO heritage recognition
१. भूगोलानुसार विविध रचना:
- डोंगरी किल्ले: शिवनेरी, लोहगड, राजगड
- जंगलातील किल्ले: प्रतापगड
- पठारी गड: पन्हाळा
- समुद्रावरील जलदुर्ग: सिंधुदुर्ग, विजयदुर्ग, सुवर्णदुर्ग
- बेटावरचे किल्ले: खांदेरी
२. लष्करी रणनीती:
- किल्ले हे सैन्याची तैनाती, शत्रूपासून संरक्षण, व प्रशासनाचे केंद्र होते.
- गुप्त बोगदे, पाण्याची कुशल व्यवस्था, दुर्भेद्य प्रवेशद्वारे, आणि गनिमी कावा यासारखी रणनीती यामध्ये दिसून येते.
युनेस्कोच्या मान्यतेमुळे होणारे फायदे
१. सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक गौरव:
- मराठा साम्राज्याच्या शौर्याला जागतिक ओळख.
- महाराष्ट्राची सांस्कृतिक ओळख अधिक ठळक होईल.
२. पर्यटन वाढीचा संधी:
- जागतिक वारसा स्थळामुळे देश-विदेशातील पर्यटक आकृष्ट होतील.
- स्थानिक पर्यटन, गाइड सेवा, हस्तकला व पारंपरिक अन्नपदार्थ यांना चालना.
३. संरक्षण आणि संवर्धन:
- किल्ल्यांच्या आजूबाजूच्या २५ किमी परिसरात संरक्षण योजना राबवली जाईल.
- माहिती फलक, टूर गाईड्स, स्वच्छता आणि सुविधा यामध्ये सुधारणा.
४. शैक्षणिक उपक्रम:
- शाळा, महाविद्यालयांच्या अभ्यास सहलींना गती.
- इतिहास, पुरातत्त्व आणि स्थापत्यशास्त्रात अभ्यासासाठी संशोधन केंद्रे. Maratha Military Landscapes of India UNESCO heritage recognition
पंतप्रधान व मुख्यमंत्री यांची प्रतिक्रिया
- पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी ट्वीट करून याला “भारताच्या समृद्ध वारशाचे जागतिक पुनःस्थापन” असे संबोधले.
- मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे यांनी याला “महाराष्ट्रासाठी अभिमानाचा क्षण” म्हणत सरकारतर्फे संवर्धन निधी जाहीर केला.
छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे किल्ले केवळ दगड-मातीचे रचने नव्हे, तर स्वराज्य, शौर्य, आणि स्वाभिमानाची जिवंत साक्ष आहेत. युनेस्कोच्या मान्यतेमुळे या किल्ल्यांचे संरक्षण, प्रचार, आणि विकास सुनिश्चित होणार आहे.
मराठी जनतेसाठी, ही केवळ ऐतिहासिक घटना नाही, तर भविष्यासाठी प्रेरणास्थान ठरणारी गोष्ट आहे. आता हे किल्ले जगाच्या नकाशावर अभिमानाने उठून दिसणार आहेत — आणि त्यामागे आहे छत्रपती शिवाजी महाराजांचा तेजस्वी वारसा. Maratha Military Landscapes of India UNESCO heritage recognition
